Besmrtni život Henrijete Laks: HeLa ćelije promijenile medicinu

Henrijeta Laks nije bila ni naučnica ni doktor, već siromašna Afroamerikanka koja je do te mjere zadužila nauku da je nazivaju “majkom moderne medicine”. Njeno ime upisano je u medicinske udžbenike, a njene “besmrtne” ćelije su decenijama korištene u izuzetno važne medicinske svrhe.

Američki naučnik njemačkog porijekla Džordž Oto Gej na Univerzitetu “Džons Hopkins” tokom pedesetih godina pokrenuo je, zajedno sa suprugom Margaret, laboratoriju za kulture tkiva i osmislio nekoliko aparata koji su pomogli laboratorijskom uzgoju ćelija. Upravo tu začeta je linija ćelija Henrijete Laks, čije je ime, sticajem okolnosti, u svijetu medicine ostalo deleko poznatije od Gejevog.

Henrijeta je Afroamerikanka iz siromašne porodice porijeklom iz Virdžinije, koja je rasla na plantažama duvana. Kada je imala 30 godina dijagnostikovan joj je kancer cerviksa početkom 1951. godine.

Liječila se u “Džons Hopkinsu” pošto je to bila najbliža bolnica koja je primala pacijente Afroamerikance. Ljekar Hauard Džons je prilikom pregleda uzeo uzorak izrasline s Henrijetinog cerviksa i poslao ga u patološku laboratoriju, gdje je ubrzo utvrđeno da je riječ o ćelijama raka, malignom epidermoidu.

Upućena je na zračenje, a tokom tretmana uzeta su joj još dva uzorka ćelija i predata naučniku Džordžu Oto Geju. Oto Gej je baš u to vrijeme osnovao laboratoriju za kulture tkiva i osmislio nekoliko aparata koji su pomogli laboratorijskom uzgoju ćelija, pa je počeo da uzgaja ćelije kancera iz Henrijetinog cerviksa.

Za razliku od prethodnih pokušaja uzgoja ćelija, koje je uspijevao da održi u životu samo nekoliko dana, Gej je otkrio da pojedine Henrijetine ćelije neprekidno bujaju i ne umiru nakon nekoliko dioba, pa je njihovim razmnožavanjem uspio da stvori liniju ćelija. U oktobru 1951. godine Henrijeta Laks je umrla od raka koji je metastazirao po čitavom organizmu, ali se njene ćelije, koje su nastale iz uzorka tkiva, i danas neprekidno razmnožavaju, žive i umiru u laboratoriji. Lanac ovih ćelija postao je besmrtan – održava se decenijama i poznat je kao HeLa linija ćelija.

Osim što je sam podatak o uzgoju besmrtnih ćelija fascinantan, suština njihovog uzgajanja je da se koriste za brojna medicinska testiranja.

One su, na primjer, u narednim godinama poslužile da se napravi vakcina za dječju paralizu, koja je na njima testirana. Zatim, HeLa ćelije su bile prve ljudske ćelije koje su uspješno klonirane 1955. godine, a u to vrijeme već su bile u masovnoj proizvodnji i istraživači su ih sve češće potraživali.

Korištene su za ispitivanje side, efekata raznih lijekova i hemijskih supstanci, zatim raka i niza drugih bolesti.

Zahvaljujući njima, naučna zajednica je došla do oko 11.000 patenata i uzgojeno je do danas, procjenjuje se, oko 20 tona HeLa ćelija. Iako čak nije poznato ni gdje je tačno grobno mjesto gdje je Henrijeta Laks sahranjena, na naknadno postavljenom nadgrobnom spomeniku zapisano je da će njene besmrtne ćelije zauvijek nastaviti da pomažu čovječanstvu.

Džordž Oto Gej je takođe umro od raka. Prema podacima iz knjige Rebeke Sklut “Besmrtan život Henrijete Laks”, kada su ljekari pokušali da ga operišu, zahtijevao je od njih da sačuvaju djelić tkiva jetre zahvaćen kancerom kako bi ga uzgajao i sačuvao za istraživanja kao novu liniju ćelija. Međutim, ljekari ga nisu poslušali, a tokom operacije zaključili su da je rak toliko metastazirao da pacijenta nije bilo moguće operisati.

Klikni na "like" i pridruži nam se na Facebooku

Nedostaci korištenja HeLa ćelija

Dok je HeLa ćelijska linija dovela do nevjerovatnih naučnih otkrića, ćelije takođe mogu izazvati probleme. Najznačajniji problem s HeLa ćelijama je što agresivno mogu kontaminirati druge ćelijske kulture u laboratoriji. Naučnici nerutinski testiraju čistoću svojih ćelijskih linija, tako da je HeLa kontaminirao mnoge linije in vitro (procijenjeno je 10 do 20 procenata) prije nego što je problem identifikovan. Mnogo istraživanja sprovedenih na kontaminiranim ćelijskim linijama moralo je biti izbačeno. Neki naučnici odbijaju dozvoliti HeLa u laboratorijama da bi kontrolisali rizik.

Još jedan problem s HeLa jeste to što nema normalan kariotip (broj i izgled hromozoma u ćeliji). Ljudi imaju 46 hromozoma (diploidni ili set od 23 parova), dok se HeLa genom sastoji od 76 do 80 hromozoma (hipertriploidnih, uključujući 22 do 25 abnormalnih hromozoma). Ekstrahromozomi dolaze iz infekcije humanim papiloma virusom, koji je dovodio do raka. Iako HeLa ćelije podsjećaju na normalne ćelije, na više načina one nisu ni normalne ni potpuno ljudske.

Dakle, postoje ograničenja za njihovu upotrebu.

Pitanja saglasnosti i privatnosti

Henrijeta Laks nije bila obaviještena da će joj ćelije raka biti korištene za istraživanje. Godinama nakon što je HeLa postala popularna, naučnici su uzimali uzorke od drugih članova porodice Laks, ali nisu objasnili razlog za testiranje. Tokom sedamdesetih godina porodica Laks je kontaktirana jer su naučnici pokušavali da razumiju razlog agresivne prirode ćelija te je porodica konačno saznala za HeLu. Ipak, 2013. godine njemački naučnici su mapirali cjelokupan HeLa genom i objavili ga, bez konsultacija s porodicom Laks.

Informisanje pacijenta ili rođaka o upotrebi uzoraka dobijenih medicinskim procedurama nije bilo potrebno 1951. godine, niti je potrebno danas.

Slučaj Moore protiv Regenta univerziteta u Kaliforniji iz 1990. godine presudio je da ćelije osobe nisu njegova ili njena imovina i da se mogu komercijalizovati.

Ipak, porodica Laks je postigla sporazum s Nacionalnim institutima zdravlja (NIH) o pristupu HeLa genomu. Dok se uzorci ljudskog tkiva i dalje čuvaju, sada su identifikovani anonimnim kodom. Naučnici i zakonodavci nastavljaju da se suočavaju s pitanjima sigurnosti i privatnosti, jer genetski markeri mogu dovesti do tragova o identitetu donatora.