Bosanskohercegovačka (naučna) fantastika – Kolumne

Drevni mitovi, kakav je bio sumerski ep o Gilgamešu, i indijski epovi “Ramajana” i “Mahabharata”, prepuni su motiva naučne fantastike. Te motive možemo naći i u arapskim pričama o “Hiljadu i jednoj noći”, kao i u drugim predanjima. Naravno, razvoj nauke u 19. stoljeću uticao je da dođe do simbioze naučnog i fantastičnog na jednom višem nivou, pa se roman “Frankenštajn ili moderni Prometej” britanske autorice Meri Šeli smatra prvim djelom naučne fantastike.

Bosna i Hercegovina prepuna je priča, pjesama, bajki u kojima se susrećemo sa fantastičnim motivima, pa ipak, naučnofantastični žanr nije našao plodno tlo u ovoj zemlji, u kojoj se naučna fantastika rađala i sporo, ili bolje rečeno, sporadično razvijala u okvirima jugoslovenske naučne fantastike.

Srbija je prva na jugoslovenskim prostorima stekla državnu nezavisnost u 19. stoljeću i već tada nailazimo na pisce koji pišu djela naučne fantastike. Tako je Dragutin Ilić (1852-1926) napisao prvu srpsku, ali i prvu svjetsku SF dramu “Posle milion godina” (1889). Spomenimo i Lazara Komarčića (1839-1909)… On je 1902. napisao roman “Jedna ugašena zvezda”. Roman je doživio prezir zvanične književne kritike, tako da nije preveden i pao je u zaborav, ali sve motive ovog djela nalazimo u priči “Zvijezda” velikog Artura Klarka. Stoga i ne čudi da je ovaj žanr u Srbiji do danas ostvario mnoga i značajna djela.

Za sve to vrijeme bosanskohercegovačka naučna fantastika još ne postoji, prije svega jer se naučna fantastika posmatra kao trivijalni žanr koji ne daje mogućnost za veće ili bilo kakve umjetničke domete. (Takav stav književne kritike gotovo da se nije promijenio ni do današnjih dana, što pisce obeshrabruje i tjera od ovog žanra ili s ovog prostora.) Takođe, kosmopolitizam naučne fantastike ne uklapa se u ciljeve nacionalno angažirane književnosti, u ranijem vremenu, u Bosni i Hercegovini, a u jugoslovenskom periodu, nakon Drugog svjetskog rata, društveno uređenje ovaj žanr moglo je posmatrati kao subverzivnu djelatnost.

U jugoslovenskim okvirima postojala su dva centra u kojima je egzistirala gotovo sva naučna fantastika. Riječ je o Beogradu u Srbiji, i Zagrebu u Hrvatskoj. U tim centrima osnovana su udruženja, postojali su značajni, pa i tiražni časopisi koji su bili otvoreni za naučnu fantastiku ili su u potpunosti bili posvećeni ovom žanru, kao i značajne edicije u kojima je objavljen veliki broj naslova svjetske, ali i domaće naučne fantastike. Pisci iz BiH praktično su bili upućeni da objavljuju u nekom od ova dva kulturna centra, pa se jedan broj pisaca porijeklom iz BiH i afirmisao u tim centrima i postao dio hrvatske ili srpske ili neke druge naučne fantastike. Ovom prilikom pomenimo njih trojicu:

Borivoj Jurković (1928-2006), rođeni Sarajlija koji je živio i radio u Zagrebu. Bavio se novinarstvom, prevođenjem, pisanjem, enigmatikom. Najduže je radio u uglednom dnevnom listu “Vjesnik”. U okviru svoje izdavačke kuće pokreće visokokvalitetan časopis za naučnu fantastiku “Sirijus” (Sirius) 1976. godine. Časopis, čiji je bio urednik u prvih stotinu brojeva, izlazio je sve do 1989. Jurković se smatra najznačajnijom ličnošću za razvoj hrvatske naučne fantastike.

Mirko Ilić, priznati strip-autor, ilustrator i dizajner, rodom je iz Bijeljine. Najprije je radio u Hrvatskoj i Italiji, da bi zatim radio kao ilustrator u SAD, u “Tajmu” (The Time), “Njujorku tajmsu” (The New York Times) i “Vol strit žurnalu” (Wall Street Journal).

Ferid Muhić iz Zavidovića redovni je profesor Univerziteta u Skoplju, a kao gostujući predavao je na univerzitetima u Sjedinjenim Američkim Državama i Maleziji. Brojne teorijske radove iz naučne fantastike objavljivao je upravo u zagrebačkom “Sirijusu”.

Tako prva bosanska naučnofantastična priča nije objavljena u BiH, već u Srbiji! U nekim sarajevskim časopisima i na portalima naći ćete podatak da je autor prve bosanskohercegovačke naučnofantastične priče Muhamed Muminović, poznati astronom. Sa svojih petnaest autorskih knjiga iz oblasti astronomije najplodniji je pisac astronomske literature u nekadašnjoj Jugoslaviji. Rođen je u Banjaluci 1948, ali već od svoje treće godine živi u Sarajevu. U svojoj bogatoj karijeri obavljao je niz odgovornih funkcija, a od 2008. predsjednik je Astronomskog društva “Orion” iz Sarajeva. Njegova priča “Svemirski Odisej” objavljena je u beogradskom časopisu “Kosmoplov” decembra 1969. I upravo se ta priča smatra prvom bosanskom naučnofantastičnom pričom.

Iako je Muminović jedan od pionira naučne fantastike u BiH, on ipak nije autor prve          SF priče. Koristimo priliku da ispravimo nepravdu i da ekskluzivno predstavimo autora prve SF priče u Bosni i Hercegovini. Riječ je o Esadu Jakupoviću, koji je objavio čak dvije svoje priče prije Muminovićevog “Odiseja”. U broju 5, od 5. jula 1969, već pomenutog časopisa “Kosmoplov”, izašla je Jakupovićeva priča “Krug postojanja”, a dvadesetak dana ranije, 13. juna 1969, u časopisu “Politikin zabavnik” iz Beograda izašla je Jakupovićeva priča “23. generacija”. Upravo je ta priča prva bosanska naučnofantastična priča!

Esad Jakupović je rođen u mjestu Ćela, kod Prijedora. Radio je kao profesor (matematika i energetika) u Prijedoru i na Pedagoškoj akademiji u Banjaluci. Bio je jedan od pokretača i urednik časopisa “Galaksija” iz Beograda, časopisa koji je nasljednik nekadašnjeg “Kosmoplova”. Radio je i u Ministarstvu za obrazovanje Bavarske, u Minhenu, a danas je profesor Univerziteta “Apeiron” u Banjaluci. Dopisni je član Akademije nauka i umjetnosti Republike Srpske.

I dok je i sama pomisao na mogućnost rata u BiH još i krajem osamdesetih godina prošlog vijeka zvučala kao naučna fantastika, početkom devedesetih godina utonuli smo u najgori horor film. Rat, totalna destrukcija, najteži zločini, stotinu hiljada izgubljenih života, ranjeni, invalidi, prognani, izbjeglice, a zatim krhki mir dogovoren u Dejtonu, u SAD. Slijedio je početak obnove života u i dalje etnički duboko podijeljenoj zemlji. U takvim uslovima, u kojima je ratna tematika dominirala i u književnosti, teško je govoriti o naučnoj fantastici i fantastičnoj sceni u BiH. Podijeljenost bosanskohercegovačkog društva i danas, nakon dvadeset pet godina od završetka rata, i dalje je vidljiva u svim sferama života, tako i u književnosti.

Ipak, upravo devedesetih godina prošlog vijeka pojavljuje se jedna od najeminentnijih ličnosti bosanskohercegovačke fantastike. Riječ je o rođenom Zeničaninu, Adnadinu Jašareviću (1967). Jašarević je završio žurnalistiku na Fakultetu političkih nauka u Sarajevu. Najduže je radio u uglednom “Oslobođenju”, kao i u drugim medijima, a od 2007. obavlja funkciju direktora Muzeja grada Zenice. Već 1995. Jašarević je pokrenuo prvu bosanskohercegovačku školu stripa. Do kraja devedesetih pokrenuo je prvi bh. almanah naučne i epske fantastike “Prometej”. Adnadin je autor prve bosanske knjige priča epske fantastike “U dvorani ogledala”, i prvog bh. romana epske fantastike “Nedovršeni svijet”. (Adnadin ne piše naučnu fantastiku, iako je izuzetan poznavalac iste, već isključivo epsku fantastiku. Među uzorima u prvi plan ističe Tolkina i “Gospodara prstenova”). Osnivač je i organizator prvog bosanskohercegovačkog festivala fantastike “Tragovima bosanskog kraljevstva”, urednik je i istoimene edicije. Promoter je bosanske kulturne baštine. Erudita! Objavio je petnaest knjiga, kod nas, u regionu i u Austriji. Dobitnik je deset nagrada u Bosni i Hercegovini i regionu, dobitnik je i ugledne nagrade “Zlatni zmaj” za dugogodišnji ogroman doprinos fantastičnoj književnosti. Nagradu dodjeljuje crnogorski festival fantastike “Refesticon” iz Bijelog Polja. Član je Društva pisaca Bosne i Hercegovine. Zbog svega toga rado je viđen gost na svim festivalima i konvencijama na zapadnom Balkanu.

Još jedno veliko ime bosanskohercegovačke fantastike svoj najznačajniji književni opus započelo je neposredno nakon rata, već 1996. Riječ je o Anti Zirdumu. Zirdum je rođen u Poljavi kod Dervente 1956. Osnovnu i srednju školu završio je u Zenici, a Pedagoški fakultet u Rijeci. Radi kao kantonalni, prosvjetni inspektor u Travniku, a živi u Vitezu. Piše naučnu fantastiku, epsku fantastiku, ali poznat je i kao pisac istorijskih romana iz srednjevjekovne Bosne. Od 1996. godine do danas objavio je 18 knjiga proze, jednu knjigu poezije, dvije antologije, autor je i tri drame. Za svoj plodan opus dobio je značajne nagrade u Bosni i Hercegovini i regionu. Osnivač je regionalnog festivala fantastike “Škavacon” u Vitezu. Zaljubljenik je u istoriju, ali i prirodu. Nalazi se u najužem rukovodstvu Društva pisaca Bosne i Hercegovine.

Još jedna osoba javila se devedesetih godina na SF sceni BiH i to SF pričom u Adadinovom “Prometeju”, a kasnije je ostavila značajan trag svojim SF romanom. U pitanju je Mostarac Veselin Gatalo (1967). U svom gradu završio je osnovnu i srednju školu, ali rat ga sprečava da završi fakultet. Piše kolumne za brojne značajne bosanskohercegovačke medije, urednik je i televizijskih emisija na OBN televiziji, kao i na javnom servisu Radio-televiziji RS. Za svoj SF roman “Geto” dobio je nagradu “Sfera” u Hrvatskoj. U zadnje vrijeme naučna fantastika mu je u drugom planu.

Pomenuli bismo ovdje i dječjeg pisca Faruka Kučuka, autora (vjerovatno prvog bosanskog) naučnofantastičnog romana za djecu “Čudni gosti” (2006). Kučuk pored stvaralaštva za djecu piše i epsku fantastiku.

Novi milenijum donio nam je i nova imena na bosanskoj fantastičnoj sceni. Pored Jašarevićevih i Zirdumovih projekata, veliki doprinos, prije svega podstrek za pisce fantastike u BiH su i regionalni festivali (konvencije) i prateći fantastični konkursi. Na njima se uspostavljaju veze sa piscima i izdavačima iz regiona, razmjenjuju ideje, iskustva i ostvareni rezultati u domenima fantastične književnosti i umjetnosti. Pored više festivala u Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori, posebno bismo istakli “Refesticon” iz Bijelog Polja (Crna Gora), koji izrasta u kultni regionalni festival. Rezultat svega toga su desetine pisaca koji se kao zvjezdice javljaju širom BiH. Međutim, bez jednog stožernog bosanskohercegovačkog društva fantastike, ili barem kvalitetnog kluba, koje bi okupilo i pružalo podršku mladim i neafirmisanim piscima, ali koje bi imalo i jasne vizije i kvalitetne projekte, mnoge od tih zvjezdica su zgasle, prestale pisati ili su se okrenule nekoj drugačijoj književnosti. Doduše, u Sarajevu egzistira jedno udruženje ljubitelja fantastike “Pulsar”, ali riječ je o zasad previše amaterskom klubu bez bilo kakvih značajnijih projekata.

Za kraj pomenimo i one najupornije i najistaknutije pisce fantastike na ipak relativno siromašnom fantastičnom nebu BiH:

Uz staru praksu da bosanskohercegovački autori stiču afirmaciju i postaju pisci susjednih književnosti, kao što je slučaj sa Vedranom Čačić, rođenom Sarajkom koja živi i stvara u Beogradu, i posebno s Adrijanom Sarajlijom, rođenim u Zvorniku, istaknutim autorom srpske fantastike, imamo i jedan suprotan primjer. Vedrana Čolić rođena je u Zagrebu, a udata je, živi i stvara u Sarajevu. Piše kratke fantastične priče i do sada je objavljivana u Hrvatskoj i BiH. Pored pisanja, bavi se i orijentalnim plesom.

Aida Sečić Nezirević rođena je u Zenici 1978. Po zanimanju je lektor južnoslavenske književnosti. Piše poeziju, kratke (fantastične) priče, bajke, objavljuje kod nas i u regionu, a za svoja djela višestruko je nagrađivana.

Sanela Piranić (1976) iz Sarajeva piše za djecu i odrasle u okvirima SF/fantasy žanra. Objavljivana je u BiH i regionu. Podjednako gaji talenat i ljubav ka likovnoj umjetnosti.

Edhem Tanović (1978) iz Sarajeva, pisac horora, 2006. objavio je zapažen horor roman “Zoantropia”.

Mirnes Alispahić rođen je 1983. u Sarajevu. Zapažen je autor kratkih priča objavljenih na portalima i zbirkama kod nas i u regionu. Prošle godine objavljen mu je horor roman “Niz paukovu nit”.

Alma Zornić (1975) je iz Sarajeva. Piše pripovijetke i fantastične priče, u najboljoj tradiciji bosanskog pripovijedanja. Iako piše i epsku i naučnu fantastiku, priče joj često naginju hororu. Pisanjem se aktivno bavi tek oko pet godina, ali objavila je preko dvadeset priča u istaknutim domaćim i regionalnim zbirkama i antologijama. Za svoj rad višestruko je pohvaljivana i nagrađivana, te je redovan učesnik regionalnih festivala fantastike.

Mladi sarajevski pisac Saša Držino rođen je 1988. i spada među najmlađe spisatelje fantastike u BiH. Uz književni rad, zapažen je i kao likovni umjetnik. Do sada je objavio dvije autorske zbirke horor priča, jedan horor roman, te i jedan SF roman. Imamo ekskluzivnu informaciju da bismo ovih dana mogli čitati njegov novi roman. Sam objavljuje svoja djela, a najčešće ih i sam prodaje na ulicama Sarajeva.

Na kraju tu je i potpisnik onih redova Dinko Osmančević (1971) iz Banjaluke. Aforističar, pisac kratkih (naučno)fantastičnih priča, satiričnih i krimi priča, bavi se enigmatikom, kolumnista “Nezavisnih novina”. Autor zbirke aforizama “Veliki prasak”. Aforizme i kratke priče objavio je u pedesetak domaćih i regionalnih zbirki i antologija, kao i u brojnim časopisima i magazinima, višestruko nagrađivan.

Vjerovatno da postoje još neka imena bosanskohercegovačke fantastike koja nisu obuhvaćena ovim kratkim pregledom. Uz izvinjenje, o njima jednom drugom prilikom, u nekom sličnom članku.