Dnevnik predsjedničkog kandidata – Kolumne

PUT NA IZBORE. Mala brošura koja je prije trideset godina najavila prve slobodne demokratske izbore u našoj zemlji, imala je uznemirujuću naslovnicu u autorskom radu ilustratora Save Odžakovića.

Ilustracija prikazuje ruku koja se sa polomljenim palidrvcem šibice opasno nadnosi nad snopom šibica okrenutih zapaljivim glavama prema gore, prijeteći da svakog časa plane u buktinju. Pokazaće se vremenom i proročanska. Nema mnogo relevantne stručne literature o prvim demokratskim izborima u BiH 1990. godine. Dvije se knjige izdvajaju: Zoran Tomić, Nevenko Herceg, “Izbori u BiH”, u dva izdanja, 1998. i 1999. godine, i Suad Arnautović, “Izbori u Bosni i Hercegovini '90: Analiza izbornog procesa”, iz 1996. godine. Rijetki su i publicistički, dokumentarni i memoarski prilozi o prvim demokratskim izborima u BiH.

Jedna od takvih rijetkih knjiga je ona, dr Ranka G. Zrilića, profesora Mašinskog fakulteta u Banjaluci, “Dnevnik predsjedničkog kandidata (u prvom krugu)”, objavljena 1991. godine, koji je bio kandidat SRS za BiH za Predsjedništvo BiH na listi Srba. To je nepretenciozan prozni lični dnevnik akademskog čovjeka koji prvi put ulazi u nepoznati svijet levijatanske politike.

Drugi čovjek, koji je detaljno dokumentovao ove izbore je sarajevski fotograf Milomir Kovačević Strašni, od čijih fotografija je u Umjetničkoj galeriji BiH organizovana 2018. godine foto-izložba pod nazivom “Strašni izbori 1990”. Institut za istoriju BiH održao je “4. History festival”, u septembru 2020. godine, na kome je jedna panel-diskusija bila posvećena ovoj temi: “Izazovi pluralizma u BiH početkom 1990-ih godina”, u kome su ondašnji politički akteri evocirali svoja sjećanja na prve izbore.

Socijalistička Skupština BiH je u februaru 1990. godine donijela Zakon o udruživanju građana, koji je zabranjivao organizovanje nacionalnih stranaka na etničkoj osnovi. U to vrijeme vodila se velika javna rasprava treba li dozvoliti stranke na nacionalnoj osnovi. SK BiH je pokušao da zabrani formiranje nacionalnih stranaka. Mi iz SSO BiH – Demokratskog saveza BiH, zalagali smo se za pravo političkog organizovanja na nacionalnoj osnovi, iako smo ga smatrali štetnom redukcijom politike kao opšteg interesa u višenacionalnom društvu.

Ovu dilemu presjekao je Ustavni sud BiH, koji je u junu 1990. godine samoinicijativno poništio ovaj zakon. Nakon toga počelo je formiranje novih političkih stranaka. Prema jednom istraživanju omladinskog lista “Valter”, u to vrijeme samo 3,3% ispitanika opredjeljivalo se za članstvo u nacionalnim strankama. Kasnije vrijeme je pokazalo da su stvari otišle u potpuno suprotnom pravcu.

U cilju uvođenja višestranačkog sistema Skupština BiH je 31. jula 1990. godine donijela amandmane na Ustav BiH kojim je ustanovljena dvodomna Skupština BiH: Vijeće građana koje je brojalo 130 poslanika i Vijeće opština od 109 delegata u koje je svaka opština birala po jednog predstavnika. SSO BiH bila je prva politička organizacija koja se zalagala za višepartijski sistem u BiH, ako izuzmemo razne političke emigrante izvan zemlje. Dvije godine prije prvih izbora SSO BiH je uputio CK SK BiH “Deklaraciju o demokratskim izborima u BiH”, sa prijedlogom o izlasku tadašnjih pet DPO na ograničene izbore, koji je CK SK BiH odbio.

U jesen 1989. godine, SSO BiH je objavila svoj politički program “Politički manifest SSO BiH”, koji je izašao kao podlistak u omladinskom listu “Naši dani”. Početkom sljedeće 1990. godine, održan je kongres SSO BiH, na kojem se ova omladinska organizacija transformisala u SSO – Demokratski savez, odnosno Liberalnu stranku BiH. Sredinom 1990. godine mi smo formirali Demokratski forum BiH, u čiji sastav su ušli SSO BiH – Demokratski savez BiH, Zajednica podružnica UJDI-ja BiH, Demokratska partija i Socijaldemokratski savez BiH, s ciljem usklađivanja zajedničkih, istih ili srodnih inicijativa za demokratski preobražaj bosanskohercegovačkog i jugoslovenskog društva.

Za prve izbore dnevni list “Oslobođenje” iz Sarajeva štampao je tri popularne brošure za birače, sa svim potrebnim informacijama o političkim strankama, kandidatima i izbornim pravilima, “BiH izbori '90”, “Izborni ABC '90” i “Izbori '90: Stranke, programi, ličnosti”. Medijsku scenu BiH u to vrijeme kreirali su popularni omladinski listovi “Naši dani” i “Valter” i prvi jugoslovenski tabloid “As”, kao i novi listovi pokrenuti pred izbore, među njima provokativni srednjoškolski list “VOX”, i “Javnost”, list Srpske demokratske stranke.

HRONIKA IZBORA. Prvi slobodni demokratski izbori u BiH, održani 18. novembra 1990. godine, bili su istovremeno parlamentarni, predsjednički i lokalni izbori. Na prvim demokratskim izborima u BiH, od 43 registrovane političke stranke, na izborima je učestvovalo njih 15 samostalno ili u koalicijama. SSO BiH – Demokratski savez BiH, izašao je na prve demokratske izbore u BiH kao samostalna politička stranka udružena u koaliciji sa Ekološkom strankom “Zeleni”. Na listi SSO BiH – Demokratskog saveza BiH, za članove Predsjedništva BiH, Nazif Gljiva je osvojio 133.587 glasova, Martin Raguž 130.428 glasova, Azemina Vuković 61.542 glasa, a ja sam osvojio 223.044 glasa ili 10,1%. Dobio sam duplo više glasova nego moje kolege iz stranke, na listi druga dva naroda i višestruko više glasova nego što je dobila stranka na parlamentarnim izborima za Skupštinu BiH. Radi poređenja, dobio sam 60.000 glasova više od kandidata Saveza reformskih snaga za BiH, koja je bila u to vrijeme daleko jača stranka i približno isto glasova kao kandidat SK-SDP BiH, koja je tada bila vladajuća stranka. U Izbornoj jedinici Mostar dobio sam više glasova od izabranih članova Predsjedništva BiH Biljane Plavšić i Nikole Koljevića iz SDS-a.

U izbornoj kampanji obišli smo skoro sve gradove i opštine u BiH. U pratećem dijelu kampanje na našim stranačkim konvencijama nastupali su pjevači Halid Bešlić, Zerina Cokoja, Zumreta Midžić, zvana Zuzi Zu, nekadašnja članica disko grupe “Mirzino jato”, i Miroslav Pržulj, poznatiji kao Lepi Mića, redovni učesnik rijaliti programa “Zadruga”, i muzički orkestar “Jugosloveni”. Posebna atrakcija na ovim izborima bili su nastupi predsjedničkog kandidata Nazifa Gljive, koji je ove izbore obilježio na neki svoj način. Nazif Gljiva, folk pjevač, tekstopisac i kompozitor narodne muzike, po vlastitom priznanju, “doktor estradnih nauka”, u slobodno vrijeme politički kandidat, ponašao se kao bezazleni populista. U osnovi on je u kampanji imitirao Tita. Ostale su njegove legendarne izjave, provale i vizionarske anegdote sa nastupa tokom izborne kampanje. On se prvi u kampanji zalagao za gradnju “autobanova”, odnosno autoputeva u BiH. Čuvena je njegova ideja za rješenje zagađenja Sarajeva tako što bi se kroz Igman probio tunel, kojim bi se poboljšala cirkulacija vazduha u sarajevskoj kotlini i tako bi tamo stizao topliji zrak s juga. Kao podsticaj poljoprivredi obećao je da će svakom čovjeku dati po jednu kravu. Na promociji u Visokom, na dobacivanje nekog iz publike, šta će mu krava, Gljiva je odgovorio u svom stilu: “Pa, j..i je, eto šta ćeš!” Za potrebe njegove predsjedničke kampanje, Rambo Amadeus i Elvis J. Kurtović komponovali su i otpjevali pjesmu – izborni džingl “Biće brda puna meze, Miljackom će teći šljiva, samo zaokruži ime: mister Nazif, Nazif Gljiva.”

Neki od stranačkih slogana u kampanji su bili: “S kim? Sa SK BiH-SDP” i “Živjećemo zajedno!”, “Zna se! HDZ.”, i “Naše ime je naš program”, “Sad mi treba tvoj glas!”, “Naše ruke su čiste.” – SSO BiH, “Ovo je vrijeme promjena” – SRS za BiH. SDA je u izbornoj kampanji izradila posebne zelene stranačke zastave sa polumjesecom i komponovala stranačku himnu “SDA demokratija”, čiji refren ubija svaku ljubav za muziku i politiku: “SDA demokratija/SDA ljudska prava sva/SDA tržišna ekonoooomijaaaa…” Pamtiće se duhoviti grafiti iz kampanje: “SDS NOSIĆETE FES!”, i nakon izbora: “TRAŽILI STE GLADUJTE!” i “TRAŽILI STE GLEDAJTE!” Bilo je to nevino doba politike. Učesnici prvih demokratskih izbora u BiH bili su apsolutni početnici u politici, čisti amateri i naturščici, za razliku od današnjih surovih profesionalaca i brutalnih makijavelista. I stranke i kandidati učili su se izbornim kampanjama i višestranačkom sistemu. Predizbornu euforiju i nacionalne strasti u to vrijeme podizali su veliki stranački skupovi i masovni mitinzi na kojima je prisustvovalo više stotina hiljada, pa čak i pola miliona učesnika. Nikad do tada, ni poslije toga, neće biti tako velikih stranačkih skupova.

POSTIZBORNI HAOS. Izbori u BiH održani su među posljednjima u bivšoj Jugoslavije. Na izborima na svim nivoima ubjedljivo su pobijedile tri nacionalne stranke, SDA, SDS i HDZ BiH i formirale parlamentarnu većinu. Bivši komunisti i novoformirani reformisti doživjeli su težak poraz na izborima u BiH. Nova višestranačka skupština BiH konstituisana je 20. decembra 1990. godine. Formirana je koaliciona vlada tri nacionalne stranke, od 22 ministarska mjesta, deset je pripalo SDA, sedam SDS-u i pet HDZ BiH. SSO – Demokratski savez BiH imao je 2 poslanika u Vijeću građana od 140 ukupno. To su bili Rasim Kadić, lider stranke, koji je ušao u sarajevskoj izbornoj jedinici, i Milka Stojanović iz izborne jedinice Tuzla. Formirana je Komisija za ustavna pitanja koja je imala 21 člana iz reda poslanika i 11 članova iz reda stručnjaka i javnih radnika. Ustavna komisija započela je rad na Nacrtu ustava BiH. Komisija za ustavna pitanja posljednji put se sastala 19.11.1991. godine, kada je utvrdila radni tekst Nacrt ustava BiH, koji nikada nije dospio na sjednicu Skupštine BiH. Kao opoziciona stranka u Skupštini BiH, SSO – Demokratski savez BiH i grupa autora: Rasim Kadić, Tarik Haverić, Đorđe Latinović, Martin Raguž i Zdravko Grebo podnijeli su Nacrt ustava Republike BiH, koji je kao poseban prilog objavljen u omladinskom listu “Naši dani”, 15. marta 1991. godine. Bio je to klasični građanski i liberalni ustav. Imao je osam poglavlja i 152 člana. Ovaj nacrt ustava BiH ostao je radni materijal koji nikada nije dospio na sjednicu Skupštine BiH. Nakon toga uslijedio je niz jednostranih političkih akata svih političkih subjekata, koji su na kraju doveli do raspada vlasti, podjele zemlje i rata.

Šta su pokazale odluke vlasti BiH nakon prvih demokratskih izbora? Pokazalo se da je isključiva “logika nacionalnog”, umjesto traganja za zajedničkim rješenjima za sva tri naroda, koju su praktikovale i politički provodile nacionalne stranke, pogrešna, varljiva pa čak i suprotna interesima vlastitih naroda. Iz današnje perspektive jasno se vidi da su sve tri nacionalne stranke naknadno prihvatile sve ono čemu su se ranije protivile. To se posebno odnosi na opcije za unutrašnje uređenje BiH. To je bila cijena ranijih jednostranih odluka, preglasavanja i odsustva zajedničkog političkog kompromisa i konsenzusa legitimnih izbornih pobjednika i predstavnika.

DEMOKRATSKI PARADOKS. Analizom i deskripcijom političkog života u BiH, može se reći da su prethodnih trideset godina višestranačja, nesumnjivo obilježile tri nacionalne političke stranke, koje u kontinuitetu vladaju od prvih izbora do danas. Rezultati izbora posljednjih trideset godina pokazuju da nacionalne stranke konstantno pobjeđuju, bez obzira na razlike u državnom uređenju BiH. Umjerene, liberalne, lijeve i demokratske stranke redovno gube izbore i dobijaju minimalnu političku podršku u BiH.

Paradoks naše demokratije je da smo mi na prvim slobodnim izborima završili u raspadu zemlje i ratu. Na prvim izborima pobijedili su nacionalni politički pokreti, a ne ideološki profilisane političke stranke klasičnog tipa. Tada je uspostavljen politički monopol ovih političkih pokreta na etničkom principu, koji se u različitom obimu zadržao do današnjih dana. Prvim izborima dominirao je udruženi antikomunizam nacionalnih stranaka. Nacionalizam je rezultat demokratske izborne volje naroda i građana na izborima, jednako tada, kao i sada. To potvrđuje činjenica da su sve etničke grupe u bivšoj Jugoslaviji formirale svoju nacionalnu političku partiju, a mnoge ih imaju i nekoliko. Nacija i nacionalizam pokazali su se kao politička snaga daleko postojanija i jača nego što se vjerovalo. Stara ideologija etničkog nacionalizma, u obnovljenom podmlađenom ruhu, pobijedila je potrošenu utopijsku ideologiju komunizma. Od jednopartijskog sistema 1990. godine, od 43 političke stranke, napredovali smo u višestranačju, tako da danas u BiH postoji 150 registrovanih političkih stranaka. Samo naprednih stranaka ima šest, ali zemlja nema nikakvog napretka. Jedan od kurioziteta našeg višestranačja je i povratak otpisanih komunista (KP BiH) na političku scenu. Dugogodišnja vlast nacionalnih stranaka u BiH pokazuje da su glavni problemi BiH malo evoluirali i praktično su ostali isti od devedesetih godina naovamo, zbog uređenja države i suprotstavljenih nacionalnih politika. Prvi izbori su samo produbili postojeće nacionalne podjele u BiH. Virus etničkih podjela zarazio je političko polje i izazvao epidemiju. To je, nažalost, jedini legat prvih demokratskih izbora 1990. godine.

Ironija demokratije je da je Fikret Abdić, koji je na prvim izborima 1990. godine izabran za člana Predsjedništva BiH, ovih dana privremeno pušten iz zatvora uz “kauciju od miliona glasova” sa prvih izbora, da bi učestvovao u izbornoj kampanji na lokalnim izborima za načelnika opštine Velika Kladuša. Tako se zatvorio krug naše demokratije. Izgleda da je demokratija za naše narode i zemlju opasnija od svake druge kataklizme.