Ko može spriječiti Dodika da promijeni ime Srebrenice?

Tema najnovijeg Mosta Radija Slobodna Evropa bila je da li je genocid u Srebrenici ne samo nepremostiva prepreka za pomirenje Bošnjaka i Srba, nego i za tolerantne odnose između dva naroda. Sagovornice su bile Edina Bećirević, profesorica Fakulteta za sigurnosne studije u Sarajevu, i Sonja Biserko, predsjednica Helsinškog odbora za ljudska prava u Srbiji.

Bilo je riječi o tome da li je kampanja, koja je protiv Rezolucije o genocidu u Srebrenici vođena u Srbiji i Republici Srpskoj, bila vrhunac negiranja genocida tokom tri decenije otkako je završen rat, kako su Aleksandar Vučić i Milorad Dodik uspjeli da ubijede ljude u Srbiji i Republici Srpskoj u notornu laž da je cilj Rezolucije da se srpski narod proglasi genocidnim, zašto je Brisel do sada tolerisao da se u Srbiji, koja je kandidat za Evropsku uniju, negira genocid u Srebrenici i slave ratne zločinci i da li će se nakon donošenja Rezolucije u Ujedinjenim nacijama to promijeniti.

Razgovaralo se i o tome kako je Milorad Dodik nakon usvajanja Rezolucije nastavio još žešće da negira genocid, pa sada tvrdi da u Srebrenici nije ubijen nijedan čovjek i najavljuje promjenu imena opštine Srebrenica, da li će Rezolucija izazvati još veće podjele u Bosni i Hercegovini što tvrde u Srbiji i Republici Srpskoj, kao i o tome da li je genocid u Srebrenici izraz ideologije negiranja bošnjačke nacije.

Omer Karabeg: Da li su reakcije u Srbiji i Republici Srpskoj na Rezoluciji o genocidu u Srebrenici, koja je nedavno usvojena u Ujedinjenim nacijama, pokazale da je negiranje genocida dostiglo kulminaciju? Čini mi se da za ove tri decenije, otkako je završen rat, nikada nije bilo žešćeg, bezobzirnijeg i masovnijeg negiranja genocida. Atmosfera je otrovnija nego neposredno poslije rata, ovolike manipulacije, ovolikog laganja i ovolikog negiranja nije bilo ni u vrijeme Miloševića.

Edina Bećirević: Treba imati u vidu da je intenzitet negiranja genocida u Srbiji i bosanskohercegovačkom entitetu Republici Srpskoj išao prema vrhuncu i prije Rezolucije. Ovo čemu smo sada svjedočili zapravo je kulminacija negiranja genocida na međunarodnoj sceni koja je posebno bila vidljiva u kampanji Srbije u Ujedinjenim nacijama protiv Rezolucije. Negiranje genocida je zapravo eksplodiralo na globalnoj sceni.

Dugogodišnje uporno negiranje genocida u Srbiji i entitetu Republici Srpskoj zapravo je isprovociralo Rezoluciju koja je negiranje iznijela na najviši međunarodni forum. To je pokazalo koliko je Rezolucija bila neophodna. Rezolucija je takođe ukazala na činjenicu da negiranje genocida nije ograničeno na regionalne i lokalne narative već je postalo značajan problem na globalnoj sceni.

Recimo, teroristi i višestruke ubice Brenton Tarrant i Anders Breivik bili su inspirisani ideologijom srpskog ultranacionalizma. Srpski ultranacionalizam ima sposobnost da pređe geografske granice i pronađe simpatizere među ekstremnim desničarima širom svijeta. Zahvaljujući društvenim mrežama doseg ekstremizma je globalan. I još nešto.

Poricanje genocida je, nažalost, normalizirano. U tome je pomogla i Evropska unija. Negatori genocida i oni koji otvoreno slave ratne zločince u Srbiji i entitetu Republika Srpska prihvaćeni su kao legitimni zagovornici evropskih integracija. Zato ja Rezoluciju Ujedinjenih nacija o genocidu u Srebrenici vidim i kao ključnu intervenciju da se taj proces normalizacije negacije genocida osudi i zaustavi.

Sonja Biserko: Rezolucija o genocidu u Srebrenici je zapravo ogolila stanje svesti u Srbiji. Genocid u Srebrenici negira se svih ovih 30 godina otkada je počinjen. To je traumatska tačka za srpsku elitu koja na svaki način pokušava da negira činjenice i ponudi sasvim drugačiju priču. Kampanja protiv Rezolucija o Srebrenici jeste vrh poricanja genocida koji je eksponiran pred svetskom zajednicom. Inače, u Srbiji se, posebno od 2012. sistematski kreira narativ, odnosno interpretacija ratova devedesetih, koji se svodi na to da su svi podjednako odgovorni za zločine i da je Srbija zapravo najveća žrtva jer se ne priznaje genocid nad srpskim narodom u Drugom svetskom ratu.

Zato Srbija ni na koji način neće u dogledno vreme priznati genocid u Srebrenici koji se nije desio iz čista mira već je to bio produžena ruka Beograda. Meni se čini da je ova rezolucija u stvari reakcija Zapada i Evropske unije na poricanje genocida i glorifikovanje ratnih zločinaca, posebno Ratka Mladića. To se je tako provokativno i otvoreno radilo da je Zapad morao na neki način da reaguje.

“Genocidni narod”

Omer Karabeg: Kako je moguće uvjeriti tolike ljude u Srbiji i Republici Srpskoj da je namjera Rezolucije bila da srpski narod proglasi genocidnim kada se u Rezoluciji srpski narod uopšte ne pominje. I pored toga ogromna većina Srba u Srbiji i Republici Srpskoj, to ankete pokazuju, vjeruje da su autori Rezolucije željeli da srpski narod proglase genocidnim.

Edina Bećirević: Taj fenomen je potpuno razumljiv ako imamo u vidu višedecenijsku indoktrinaciju koju nad građanima Srbije provode političke i intelektualne elite, obrazovne institucije i mediji. Ljudi izvode dio svog identiteta iz nacionalnih grupa kojima pripadaju. U Srbiji i entitetu Republici Srpskoj kolektivno sjećanje na jugoslovenske ratove i NATO intervencije 1995. i 1999. oblikovalo je narativ da su Srbi žrtve.

Taj osjećaj žrtve u naredne tri decenije su pojačale političke elite i mediji koji su svaku međunarodnu akciju na ovom području predstavljali kao da je uperena protiv srpskog naroda. Naravno da je uz propagandu o srpskom narodu kao žrtvi išlo i sistematsko poricanje genocida.

Takva interpretacija događaja, koja je zvanično forsirana, stvorila je veoma iskrivljen istorijski narativ. Za mnoge Srbe nezamislivo je da priznaju genocid u Srebrenici jer to nije skladu s time kako doživljavaju svoj nacionalni identitet. Zato su spremni da poriču genocid, da odbace Rezoluciju Ujedinjenih nacija o Srebrenici i da je interpretiraju kao napad na njihovu cijelu etničku grupu. To je vrlo komplikovan psihološki proces koji je posljedica dugotrajne političke manipulacije.

Rješenje tog pitanje zahtijeva međunarodni pritisak, prije svega Evropske unije i SAD, da se u Srbi podstakne suočavanje s prošlošću. Na koji način će se to uraditi dok je u Srbiji na vlasti Aleksandar Vučić, a u entitetu Republici Srpskoj Milorad Dodik – ne znam, ali Srbiji bi moralo biti jasno stavljeno do znanja da se bez suočavanja s prošlošću i bez priznanja međunarodnih presuda neće moći priključiti Evropskoj uniji.

Ratni ciljevi

Sonja Biserko: Reč je dugotrajnom procesu kontaminacije srpskog naroda i njegove homogenizacije na pitanju žrtve. Nije problem samo u tome što Vučić to vrlo vešto propagira i manipuliše svih ovih 12 godina koliko je na vlasti, već i u stanju svesti. Tome doprinosi i činjenica da su u Srbiji ponovo oživele aspiracije prema regionu kako bi se drugim sredstvima omogućila finalizacija planova iz devedesetih. To se vrlo uspešno radi kada je reč o Republici Srpskoj.

Takvo ponašanje Srbije dugo je tolerisano od strane međunarodne zajednice jer se smatralo da je predajom ratnih zločinaca Haškom tribunalu Beograd ispunio svoje obaveze mada se sadašnje rukovodstvo često distancira od toga i promoviše narativ koji Srbiju oslobađa bilo kakve krivice.

U tom kontekstu Rezolucija o Srebrenici iskorišćena je kao još jedan motiv za homogenizaciju srpskog naroda uoči nedavnih izbora, a Vučić je predstavljen kao spasilac srpske nacije.

Omer Karabeg: Rukovodstvo Srbije i Republike Srpske tvrdi da će Rezolucija o Srebrenici pogoršati situaciju u Bosni i Hercegovini i regionu i da će izazvati još veće podjele. To tvrdi i opozicija u Republici Srpskoj. Očekujete li produbljivanje krize?

Edina Bećirević: Te tvrdnje se moraju sagledati u okviru šire geopolitičke dinamike. Rukovodstvo entiteta Republike Srpske u bliskoj saradnji sa Srbijom i uz podršku Rusije već dugo vremena provodi separatističku agendu koja je usmjerena na podrivanje suvereniteta i teritorijalnog integriteta Bosne i Hercegovine. To je predstavljalo značajan izazov za stabilnost i mir u Bosni i Hercegovini i regionu mnogo prije pojave Rezolucije.

Odbacivanjem Rezolucije režimi u Srbiji i Republici Srpskoj pokazali su da zapravo nisu odustali od ratnih ciljeva. Zato ne vjerujem da Rezolucija može izazvati još veće podjele.

Sonja Biserko: Ne vidim da će ova rezolucija narušiti odnose u Bosni i Hercegovini i regionu. Srbija u stvari ne želi da se odnosi na Zapadnom Balkanu normalizuju. Odnos Srbije prema susedima je već čitavu deceniju zapravo neka vrsta konflikta niskog intenziteta. Svojim ponašanjem Srbija onemogućava da se region politički, ekonomski i bezbednosno konsoliduje. Srbija je, u stvari, kočnica konsolidacije regiona. Nažalost, Evropska unija to veoma dugo toleriše izbegavajući da zauzme oštriji stav prema Srbiji.

Brisanje tragova

Omer Karabeg: Nakon donošenja Rezolucije, koja poziva na poštovanje žrtava, predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik još bezobzirnije nastavlja s negiranjem genocida – tako da to već poprima razmjere apsurda. Sada govori da u Srebrenici nije bilo nikakvih operacija, da nije ubijen nijedan čovjek, da su svi koji su stradali – stradali izvan Srebrenice. Može li se još dalje ići u negiranju genocida?

Edina Bećirević: Ovih dana smo čuli najavu rukovodstva Republike Srpske da će promijeniti ime opštine Srebrenica. Ta inicijativa pokazuje da se uvijek može ići dalje u odbijanju da se prizna nesporna istina o genocidu nad Bošnjacima u Srebrenici. Iskrivljenim istorijskim narativom nastoji se izbrisati sjećanje na žrtve genocida. To je kopanje sve dubljih rovova poricanja.

Inicijativa da se promijeni ime opštini Srebrenica zapravo je dio projekta poricanja genocida, a poricanje je posljednja faza genocida. Tokom rata u Bosni i Hercegovini zločinci su, nastojeći da sakriju tragove zločina, prebacivali tijela iz grobnica i po nekoliko puta tako da imamo sekundarne i tercijarne grobnice. Neke su bile i zabetonirane.

Ista logika je i u slučaju promjene imena opštine Srebrenica. Poricatelji genocida se nadaju da će na taj način zabašuriti i prikriti Rezoluciju Ujedinjenih nacija o Srebrenici. Dodikov režim će sigurno pokušati da promijeni ime Srebrenice, ali sam sigurna da to neće dozvoliti međunarodna zajednica.

Omer Karabeg: Oni mogu to da urade jer je to u nadležnosti Republike Srpske.

Edina Bećirević: Jeste. Ali Visoki predstavnik to može spriječiti.

Sonja Biserko: Isto je bilo i sa Fočom. Svojevremeno su pokušali da tu opštinu nazovu Srbinje, ali su morali da vrate staro ime. Mislim da ni sada to neće moći realizovati. Visoki predstavnik će sigurno reagovati.

Omer Karabeg: Ali oni ne priznaju Visokog predstavnika.

Sonja Biserko: Mislim da je Dodikovo radikalizovanje narativa nakon donošenja Rezolucije u funkciji ruske politike. U kampanju protiv Rezolucije bio je uključen i ruski ambasador u Sarajevu koji je stalno dizao temperaturu govoreći da Rezolucija narušava Dejtonski sporazum i da može da dovede do konflikta. A, kao što znamo, Rusija je zainteresovana da Bosna i Hercegovine ne ide prema Evropskoj uniji i to je zadatak Dodika koji je najeksponiraniji ruski agent u regionu. U tom smislu treba tumačiti njegovo sadašnje ponašanje.

Američki ambasador u Bosni i Hercegovini poručio je Dodiku da će, ukoliko pokrene secesiju, nestati Republika Srpska, a ne Bosna i Hercegovina. To je dosta oštro upozorenje. Mislim da razvoj situacije u velikoj meri zavisi od toga kako će se Rezolucija o Srebrenici konkretizovati. Ona nije pravno obavezujuća, ali moralno jeste. To je moralna opomena Srbiji. Vrlo je važno da li će Rezolucija o Srebrenici biti uključena u Berlinski proces koji treba da pripremi zemlje Zapadnog Balkana za članstvo u Evropskoj uniji.

Izjednačavanje zločina

Omer Karabeg: Za Srbiju je jedino prihvatljivo pomirenje na bazi izjednačavanja zločina u smislu – svi su činili zločine, bilo je žrtava i na jednoj i na drugoj strani, nemojmo se baviti time, ostavimo to prošlosti, okrenimo se budućnosti. To je jedina osnova na kojoj bi Beograd htio da postigne pomirenje.

Edina Bećirević: To je za Bošnjake apsolutno neprihvatljivo kao osnova za razgovor. Suočavanje sa prošlošću, prihvatanje svih međunarodnih presuda i poštovanje međunarodnog prava su teme o kojima ne može biti pregovora i kompromisa. Ko bi prihvatio da pregovora o tome koje ćemo međunarodne presude priznati, a koje nećemo. Ne mogu da zamislim kako bi izgledalo pregovaranje o istini i o istorijskim činjenicama. To je apsolutno neprihvatljivo.

Omer Karabeg: U Srbiji i Republici Srpskoj rastu generacije koje u školi uče da su Srbi bili najveći stradalnici u ratovima devedesetih. Od iduće godine se u Srbiji uvode nacionalne čitanke, koje će biti obavezne sa sve učenike osnovnih i srednjih škola, čiji je cilj razvijanje osjećaja nacionalnog identiteta. U tim čitankama sigurno neće biti mjesta za Srebrenicu. Gdje će uopšte mladi ljudi u Srbiji i Republici Srpskoj moći da saznaju nešto o Srebrenici?

Sonja Biserko: Srbija kao i Rusija pre svega insistira na politici identiteta i u tom smislu u školi se vrlo mnogo polaže na predmete koji imaju veze sa nacionalnim identitetom. Čitanka je jedan od udžbenika koji će imati tri-četiri verzije u zavisnosti od uzrasta učenika. I ostali udžbenici su usmereni u pravcu jačanja svesti o nacionalnom identitetu. Nema šanse da se to promeni. Međutim, ako Evropska unija bude insistirala da se Rezolucija o Srebrenici i presude Haškog tribunala ugrade u pravni sistem Srbije, moglo bi se očekivati da će u dogledno vreme biti nekog pomaka.

Negiranje Bošnjaka

Omer Karabeg: U zaključku da se vratimo pitanju iz naslova emisije. Da li je odnos prema genocidu u Srebrenici nepremostiva prepreka ne samo za pomirenje Bošnjaka i Srba nego i za tolerantne odnose između dva naroda?

Sonja Biserko: Imajući u vidu odnos prema Bošnjacima – muslimanima tokom 20. veka, mislim da je došlo vreme da se prizna pogubnost politika koje su vođene prema muslimanskom stanovništvu u Južnoj Evropi i Jugoslaviji, a posebno za vreme ratova devedesetih. To je nešto što sve žrtve s muslimanske strane očekuju. To je važno ne samo zbog žrtava, nego i radi budućih odnosa u regionu. Smatram da je to uslov svih uslova da bi se prevazišli svi nesporazumi, sve netolerantne politike, svi zločini i kako bi se otvorila perspektiva za normalizaciju odnosa.

Edina Bećirević: Moramo imati u vidu da je u osnovi genocida negiranje postojanja naroda koji je žrtva genocida. To je proces dehumanizacije jednog naroda koji ide od zatiranja kulture, preko negiranja identiteta, do fizičkog istrebljenja. Srpska nacionalistička ideologija poricala je žrtvama identitet, poricatelji genocida to i danas rade.

Iskrivljavanjem istorije, poricanjem identiteta Bošnjacima i negiranjem bosanskohercegovačke državnosti srpski nacionalisti nas i dalje drže u devedesetim godinama. Međutim, Bošnjacima nije potrebna potvrda identiteta od režima u Srbiji i Republici Srpskoj.

Takvim djelovanjem ti režimi prije svega nanose ogromnu štetu srpskom narodu. Negiranjem genocida i propagiranjem iskrivljene verzije istorije ti režimi potkopavaju temelje demokratije. Podstičući animozitet prema drugim etničkim grupama, u ovom slučaju Bošnjacima, režimi u Srbiji i Republici Srpskoj podstiču ekstremizam, stvaraju klimu straha i guše demokratiju i slobodu govora u vlastitim društvima.

Srbija ne može ići dalje dok ne prizna ulogu koju je Miloševićev režim imao u ratovima devedesetih godina i dok Zapad ne prihvati da je sadašnji režim u toj zemlji faktor destabilizacije regiona i ne krene sa ozbiljnijim mjerama prema Beogradu. Do tada nećemo vidjeti nikakve rezultate.